Chó từ lâu được xem là người bạn thân thiết nhất của con người. Tuy nhiên, dưới góc nhìn khoa học, chúng cũng là một trong những loài động vật chịu ảnh hưởng mạnh mẽ nhất từ quá trình can thiệp nhân tạo.
Trải qua hàng nghìn năm lai tạo có chủ đích, con người đã tạo ra sự đa dạng chưa từng có trong thế giới loài chó, từ những giống khổng lồ cao gần một mét như Great Dane cho đến những cá thể nhỏ bé có thể nằm gọn trong một chiếc cốc. Hiện nay, thế giới ghi nhận hơn 400 giống chó khác nhau và con số này vẫn tiếp tục tăng.
Ban đầu, việc lai tạo chó phục vụ những nhu cầu rất thực tế như săn bắn, canh gác, chăn gia súc hay chiến đấu. Tuy nhiên, khoảng 200 năm trở lại đây, khi đời sống con người ngày càng đầy đủ, tiêu chí lựa chọn chó dần chuyển từ công năng sang ngoại hình. Các nhà nhân giống bắt đầu tập trung khuếch đại những đặc điểm mà con người cho là đẹp, bất chấp ảnh hưởng của chúng đến sức khỏe và chất lượng sống của loài vật.
Hệ quả là nhiều giống chó hiện đại mang trong mình những vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Các giống chó mặt phẳng như Chihuahua hay Bulldog có đường mũi hẹp và đường thở ngắn, dễ gặp khó khăn hô hấp tương tự hen suyễn. Những giống chó có mõm quá dài lại thường mắc các vấn đề về da, mắt và răng miệng. Thậm chí, nhiều giống chó ngày nay không thể sinh sản tự nhiên, do kích thước đầu con non quá lớn so với khung chậu của chó cái, buộc phải can thiệp bằng phương pháp sinh mổ.
Dù nhiều người coi chó như thành viên trong gia đình, thực tế là những cá thể này không có quyền lựa chọn con đường tiến hóa của mình. Để đáp ứng tiêu chuẩn thẩm mỹ của con người, chúng có thể phải chịu đựng những cơn đau kéo dài suốt đời.
Vấn đề đặt ra là điều gì sẽ xảy ra nếu con người hoàn toàn biến mất. Khi không còn thức ăn, nơi trú ẩn và chăm sóc y tế do con người cung cấp, những giống chó mang dị tật do lai tạo nhân tạo gần như không có khả năng sinh tồn. Nếu bị thả ra môi trường tự nhiên, phần lớn chúng sẽ nhanh chóng bị đào thải.
Tuy nhiên, các nhà khoa học cho rằng chưa đến 20 phần trăm chó sẽ biến mất ngay lập tức. Nguyên nhân là bởi đa số chó trên Trái đất hiện nay là chó hoang. Chúng phân bố rộng khắp, sống bên cạnh con người nhưng không hoàn toàn được thuần hóa. Dù thích nghi tốt hơn chó nhà, chó hoang vẫn phụ thuộc lớn vào rác thải và nguồn thức ăn từ con người. Khi con người biến mất, nhóm này cũng sẽ phải đối mặt trực diện với chọn lọc tự nhiên.
Trong môi trường mới, những cá thể có khả năng thích nghi kém, tính khí yếu, thiếu kỹ năng săn mồi, sức đề kháng thấp, bản năng làm cha mẹ yếu hoặc kỹ năng xã hội kém sẽ sớm bị loại bỏ. Ngay cả những con chó có ưu thế ở một vài mặt cũng không chắc sống sót. Chó lớn có thể mạnh mẽ hơn và ít sợ kẻ săn mồi, nhưng nhu cầu thức ăn cao khiến chúng gặp bất lợi. Chó nhỏ lại dễ trở thành con mồi và buộc phải trốn tránh liên tục.
Một yếu tố khác cũng ảnh hưởng đến khả năng sinh tồn là việc triệt sản. Nhiều chó hoang hiện nay đã được các tổ chức từ thiện triệt sản, trong khi những cá thể chưa triệt sản được cho là có khả năng thích nghi tốt hơn trong bối cảnh sinh tồn tự nhiên.
Theo các nhà khoa học, những con chó sống sót cuối cùng sẽ đại diện cho hình mẫu lý tưởng nhất của loài chó, một cá thể tồn tại hoàn toàn vì mục tiêu sinh tồn.
Ngày 9 tháng 11 năm 2025, tiến sĩ Dan O'Neill, giáo sư dịch tễ học động vật tại Trường cao đẳng thú y hoàng gia Anh, đã chia sẻ lại một trong những giả thuyết nổi tiếng của mình trên chương trình Tiếng nói của các bác sĩ thú y. Theo ông, nếu con người biến mất, chỉ trong vòng 5 năm, phần lớn các giống chó hiện đại sẽ biến mất và toàn bộ chó trên thế giới sẽ dần có ngoại hình giống nhau.
Tiến sĩ O'Neill gọi hình mẫu này là con chó tối thượng, một cá thể được định hình hoàn toàn bởi chọn lọc tự nhiên, ưu tiên sức khỏe và khả năng sinh tồn thay vì mong muốn của con người. Trong môi trường hoang dã, chó không quan tâm đến giống loài khi chọn bạn đời. Chúng sẵn sàng giao phối với những cá thể rất khác biệt về ngoại hình nếu điều đó giúp tăng cơ hội sống sót của thế hệ sau.
Theo thời gian, các giống chó nhân tạo sẽ dần biến mất, nhường chỗ cho những cá thể mạnh nhất. Những con chó nhà và chó hoang trước đây sẽ quay trở lại lối sống của chó hoang dã, phát triển các hành vi xã hội và thói quen ăn uống tương tự chó Dingo. Chúng sẽ sống theo nhóm gia đình, có lãnh thổ riêng, mùa sinh sản cố định mỗi năm một lần, săn mồi theo nhóm và chăm sóc con non tốt hơn.
Với một số giống chó từng được lai tạo cho mục đích cụ thể như chăn cừu hay săn bắn, quá trình thích nghi có thể diễn ra dễ dàng hơn. Tuy nhiên, về lâu dài, việc lai giống tự do không kiểm soát sẽ tạo ra một nguồn gen rộng lớn, xóa bỏ khái niệm chó thuần chủng.
Theo tiến sĩ Dan O'Neill, hình dạng cuối cùng của con chó tối thượng sẽ là một cá thể cỡ trung, thân hình cân đối. Lông có thể dài ngắn khác nhau tùy môi trường nhưng không quá cực đoan, màu lông đa dạng, tai dựng đứng và đuôi cong lên. Hình dáng này được cho là rất giống với chó nông thôn Việt Nam (hay còn có nhiều tên gọi khác như chó ta, chó cỏ...), một kiểu chó đã tồn tại và thích nghi qua thời gian dài mà không cần sự can thiệp mạnh mẽ của con người.
Chó nông thôn Việt Nam thường có kích thước vừa phải, cân bằng giữa sức bền, tốc độ và nhu cầu năng lượng. Bộ lông đủ để thích nghi với khí hậu, tai dựng giúp tăng thính giác, mõm nhọn hỗ trợ tản nhiệt và tạo lực cắn tốt, còn cấu trúc cơ thể cân đối giúp chúng linh hoạt trong săn mồi và di chuyển.
Theo các nhà khoa học, chọn lọc tự nhiên đã nhiều lần chứng minh hiệu quả trong việc định hình loài chó về hình thái ổn định và bền vững nhất. Khi yếu tố can thiệp lớn nhất là con người biến mất, toàn bộ quần thể chó cuối cùng sẽ quay về khuôn mẫu sinh tồn này.
Từ giả thuyết đó, nhiều ý kiến cho rằng con người cần nhìn lại cách mình đối xử với chó và các loài vật khác. Việc nhân giống chỉ để phục vụ thẩm mỹ có thực sự vì lợi ích của động vật hay không đang trở thành câu hỏi lớn. Ngày càng nhiều người phản đối việc mua bán những con chó mang dị tật do lai tạo, không chỉ với chó mà còn với mèo và các loài vật khác.
Bằng cách hình dung thế giới của loài chó khi không có con người, các nhà khoa học tin rằng chúng ta có thể tìm ra những phương pháp nhân đạo và bền vững hơn để cải thiện cuộc sống của chúng ngay trong chính xã hội hiện tại.
Đức Khương
