Đằng sau mỗi đơn hàng là một con người đang chạy để sống. Khoảnh khắc một shipper dừng xe giữa đường, ôm mặt khóc nức nở rồi kể về những ngày làm hơn 10 tiếng không nghỉ đã làm hàng triệu người dừng lại suy nghĩ, vì câu chuyện của anh không phải là cá biệt, mà là gương mặt thu nhỏ của một hệ thống đang vận hành bằng nhịp điệu “đơn-đơn-đơn” và nỗi lo mưu sinh.
Anh nói: “Tôi làm hơn 10 tiếng mỗi ngày, nhiều hôm không kịp ăn bữa tử tế. Chỉ chậm một phút là có thể mất thu nhập.” Những lời đó đánh thẳng vào thực tế: với hàng triệu người đang phụ thuộc vào công việc giao hàng, mỗi đơn không chỉ là vài chục nghìn đồng, mà còn là lựa chọn để tồn tại.
Theo số liệu do Meituan công bố, chỉ riêng năm 2023 có khoảng 7.45 triệu người từng kiếm thu nhập từ các đơn trên nền tảng này, với tổng mức trả cho shipper vào khoảng 80 tỷ nhân dân tệ, tính ra trung bình chỉ khoảng 3,65 nhân dân tệ (khoảng 0,52 USD) cho mỗi đơn. Con số này cho thấy thu nhập trên mỗi chuyến đi không lớn, và áp lực phải nhận nhiều đơn là đương nhiên.
Quy mô ngành lớn đến mức khó tưởng tượng: một số báo cáo và nghiên cứu ước tính Trung Quốc có hàng chục triệu người tham gia vào mảng giao hàng tức thời, con số từng được dẫn là gần 10 - 13 triệu người trong các năm gần đây, và thị trường dịch vụ giao đồ ăn có giá trị hàng chục tỉ USD. Khi một bộ phận đông đảo lao động chọn công việc này vì tính linh hoạt hay vì không có lựa chọn khác, hệ quả là nhiều người làm việc dài giờ, ăn uống thất thường và chịu rủi ro tai nạn giao thông cao hơn
Một yếu tố cốt lõi đẩy người lao động vào vòng xoáy này là “quyền lực” của thuật toán. Hệ thống phân đơn, xếp lịch và đánh giá được tự động hóa, tạo ra một dạng quản trị vô hình nhưng cực kỳ hiệu quả: nếu lịch sử giao hàng không tốt, điểm tín nhiệm giảm, dẫn đến mất cơ hội nhận đơn và giảm thu nhập. Nhiều nghiên cứu học thuật đã chỉ ra cơ chế “algorithmic management” (cơ chế quản lý bằng thuật toán) khiến người lao động phải tối ưu hóa mọi hành vi theo yêu cầu của nền tảng: chạy nhanh hơn, nhận đơn nhiều hơn, nghỉ ít hơn, tất cả để tránh bị phạt tài chính hoặc mất ưu tiên nhận đơn. Hệ quả là sức khỏe thể chất và tinh thần của họ bị bào mòn.
Từ góc độ y tế công cộng, áp lực tải lượng công việc lớn cũng để lại hậu quả rõ rệt. Một nghiên cứu gần đây về mối liên hệ giữa khối lượng công việc và nguy cơ sức khỏe cho thấy shipper (và nhóm lao động tương tự) có tỷ lệ stress, mệt mỏi mãn tính và tai nạn nghề nghiệp cao hơn mức trung bình, đặc biệt khi thời gian làm việc kéo dài và thiếu tiếp cận dịch vụ y tế, bảo hiểm.
Những con số này không chỉ là thống kê; chúng hiện hữu trong từng khuôn mặt mệt mỏi, trong câu chuyện anh shipper không có đủ tiền gửi về cho cha mẹ.
Cộng đồng và xã hội đang bắt đầu phản ứng. Sau những clip như thế, nhiều người dùng mạng xã hội không chỉ tỏ lòng thương cảm mà còn kêu gọi cải cách: từ việc yêu cầu các nền tảng minh bạch hơn về cách phân đơn, tới đề xuất chính sách bảo hiểm tai nạn và bảo hiểm xã hội cho lao động nền tảng. Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cũng nhiều lần cảnh báo về rủi ro trong mô hình lao động nền tảng và kêu gọi các biện pháp bảo vệ phù hợp, từ tiêu chuẩn lao động cơ bản đến biện pháp để chống tình trạng bóc lột ẩn danh qua thuật toán.
Nhưng câu chuyện không chỉ dừng ở chính sách. Có những lớp trách nhiệm thuộc về chính người tiêu dùng: thói quen “giao nhanh”, đánh giá khắc nghiệt chỉ vì thất vọng nhỏ, hay yêu cầu miễn phí giao hàng đã tạo động lực để nền tảng ưu tiên tốc độ hơn an toàn và phúc lợi người giao. Khi chúng ta bấm nút đặt món, hãy nhớ rằng phía sau đó là con người thật, với nỗi lo cơm áo, với gia đình chờ đợi, và với một thân xác cần được nghỉ ngơi. Lương tâm tiêu dùng và sự đồng cảm có thể là những lực kéo văn hoá giúp giảm bớt phần nào áp lực.
Một số thành phố và quốc gia đã bắt đầu thử nghiệm biện pháp bảo vệ. Ở một vài địa phương tại Trung Quốc, chính quyền đã thúc đẩy việc đưa người giao hàng vào hệ thống bảo hiểm xã hội hoặc yêu cầu các nền tảng chịu trách nhiệm đóng góp cho phúc lợi nhất định. Tuy chưa phổ biến toàn quốc và còn nhiều thách thức trong triển khai, nhưng đây là hướng đi đáng chú ý: từ nhận thức sang hành động, từ thương cảm sang thể chế hóa quyền lợi.
Quay trở lại chàng shipper giữa đường, giọt nước mắt của anh không chỉ là một khoảnh khắc cảm động, đó là lời cảnh báo: khi hệ thống vận hành bằng tốc độ và hiệu suất, con người dễ bị bỏ lại phía sau. Nếu xã hội chỉ nhìn câu chuyện đó như “một clip buồn”, chúng ta sẽ sớm quên. Còn nếu nhìn đó là tiếng chuông báo về sự bất công trong một nền kinh tế mới, thì có thể bắt đầu những thay đổi thiết thực: quy định bảo vệ lao động nền tảng, minh bạch thuật toán, và một văn hoá tiêu dùng có trách nhiệm hơn.
Đằng sau mỗi đơn hàng là một con người đang chạy để sống - không chỉ chạy cho một bữa ăn, mà chạy để nuôi gia đình, chạy để giữ hy vọng. Khi nhìn kỹ, tiện lợi của chúng ta có giá và đôi khi giá đó chính là giọt nước mắt của người giao hàng trên một con phố đêm. Nếu muốn, chúng ta có thể bắt đầu trả giá ấy bằng lòng trắc ẩnvà những chính sách bảo vệ để những giọt nước mắt kia bớt đi dần.
Tác giả: B.B
