Loài vật bí ẩn và cổ xưa
Tê giác Sumatra (Dicerorhinus sumatrensis) là loài tê giác nhỏ nhất trong số năm loài còn tồn tại, với trọng lượng chỉ từ 500 – 1.000 kg. Đây cũng là loài duy nhất còn giữ lớp lông mỏng trên cơ thể là đặc điểm gợi nhớ đến tổ tiên của chúng trong thời kỳ băng hà. Chúng có hai chiếc sừng nhỏ và cực kỳ nhút nhát, thường sống đơn độc trong những khu rừng rậm rạp ở Sumatra và Borneo.
Tê giác Sumatra (Dicerorhinus sumatrensis) là loài tê giác nhỏ nhất trong số năm loài còn tồn tại. (Ảnh: WWF)
Trước đây, tê giác Sumatra từng phân bố rộng khắp Đông Nam Á từ Myanmar, Thái Lan, Malaysia, Lào, Campuchia tới Việt Nam. Nhưng đến nay, chúng đã tuyệt chủng tại hầu hết các quốc gia. Chỉ còn vài khu rừng thuộc Indonesia là nơi nương náu cuối cùng của loài vật này, bao gồm Vườn quốc gia Gunung Leuser và Way Kambas ở Sumatra, cùng một nhóm cực nhỏ ở Borneo.
Một cuộc khủng hoảng đang diễn ra
Theo tổ chức Save the Rhino International, tính đến năm 2023, số cá thể tê giác Sumatra ngoài tự nhiên chỉ dao động từ 34–47 con. Ngoài ra còn 9 cá thể đang được chăm sóc trong môi trường nuôi nhốt tại các trung tâm ở Indonesia và Malaysia. Không một cá thể nào tồn tại trong các vườn thú phương Tây.
Quần thể hoang dã còn lại đang bị chia cắt nghiêm trọng. Việc mất rừng để phát triển đồn điền cọ dầu, khai thác gỗ và mở đường giao thông đã khiến sinh cảnh của loài tê giác này bị chia nhỏ thành từng mảnh. Các cá thể tê giác không thể gặp nhau để giao phối, đồng nghĩa với nguy cơ không thể duy trì nòi giống.
Tính đến năm 2023, số cá thể tê giác Sumatra ngoài tự nhiên chỉ dao động từ 34–47 con. (Ảnh: CNN)
Đó là chưa kể đến hậu quả của nạn săn trộm trong quá khứ bởi tê giác Sumatra từng là mục tiêu săn lùng vì sừng, dù sừng của chúng nhỏ hơn các loài khác. Tuy ngày nay việc săn bắt đã giảm mạnh, thiệt hại để lại là gần như không thể cứu vãn.
Theo Sách Đỏ của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), tê giác Sumatra hiện được xếp loại Cực kỳ nguy cấp (Critically Endangered) là mức độ đe dọa cao nhất đối với một loài. IUCN cảnh báo rằng quần thể nhỏ bé, phân mảnh và tốc độ sinh sản chậm khiến khả năng phục hồi của tê giác Sumatra gần như không còn. Nếu không có can thiệp khẩn cấp, loài này có thể tuyệt chủng trong vòng vài thập kỷ tới.
Hy vọng cuối cùng từ nhân giống nhân tạo
Trong bối cảnh quần thể tự nhiên gần như không còn cơ hội hồi phục, các trung tâm sinh sản nhân tạo đã trở thành hy vọng cuối cùng. Theo Mongabay, trung tâm bảo tồn tê giác Sumatra tại Way Kambas (Indonesia) là nơi hiếm hoi đã có thể nhân giống thành công loài này: tê giác con Andatu sinh năm 2012, Delilah năm 2016, và một cá thể cái khác chào đời vào năm 2023.
Trung tâm bảo tồn tê giác Sumatra tại Way Kambas (Indonesia) là nơi hiếm hoi đã có thể nhân giống thành công loài này. (Ảnh: Nat Geo)
Tại đây, các chuyên gia đang sử dụng kết hợp công nghệ hiện đại như phân tích ADN, quản lý phối giống để tránh cận huyết và thậm chí nghiên cứu hướng đến sử dụng tế bào gốc nhằm tạo phôi trong phòng thí nghiệm. Tuy nhiên, số lượng cá thể hạn chế và tỷ lệ sinh sản thấp khiến mọi kế hoạch đều mong manh.
Cứu tê giác bằng cách bắt về nuôi?
Một giải pháp khác đang được triển khai là bắt các cá thể tê giác hoang dã còn lại để đưa vào trung tâm bảo tồn. Tuy nhiên, quá trình này đầy rủi ro: tê giác rất dễ bị stress, thương tích trong lúc di chuyển, và cần chi phí lớn để đảm bảo môi trường sống phù hợp.
Tổ chức Sumatran Rhino Rescue đã bắt đầu thực hiện kế hoạch này từ năm 2018, với mục tiêu xây dựng quần thể sinh sản trong điều kiện kiểm soát, sau đó nếu thành công sẽ tái thả ra tự nhiên. Tuy nhiên, chiến lược này đòi hỏi cam kết chính trị và tài chính lâu dài, chưa kể đến rào cản sinh học.
Theo Sách Đỏ của Liên minh Bảo tồn Thiên nhiên Quốc tế (IUCN), tê giác Sumatra hiện được xếp loại Cực kỳ nguy cấp. (Ảnh: CNN)
Bài học từ Malaysia
Malaysia từng có một nhóm tê giác Sumatra tại Borneo. Tuy nhiên, từ năm 2015–2019, cả ba cá thể còn lại đã chết trong môi trường nuôi nhốt. Sự kiện này khiến Malaysia chính thức tuyên bố tuyệt chủng nội địa loài này. Đây là lời cảnh tỉnh cho Indonesia và cả thế giới: nếu không hành động kịp thời, tê giác Sumatra có thể nối gót tê giác Java ở Việt Nam bị tuyệt chủng ngay cả trong khu bảo tồn.
Cuộc chạy đua toàn cầu
Dù hiện chỉ còn ở Indonesia, việc bảo tồn tê giác Sumatra không chỉ là trách nhiệm của riêng quốc gia này. Đây là một phần di sản sống còn lại của kỷ nguyên tiến hóa một loài linh trưởng khổng lồ đã tồn tại hàng triệu năm qua.
Tê giác Sumatra đang ở phút cuối cùng của sinh tồn. (Ảnh: CNN)
Các tổ chức như WWF, IUCN, IRF và Mongabay đang phối hợp chặt chẽ với chính phủ Indonesia để:
- Theo dõi tê giác trong tự nhiên bằng camera bẫy, định vị và phân tích gen.
- Cải tạo sinh cảnh, kết nối lại các khu rừng bị chia cắt.
- Huy động nguồn quỹ quốc tế để tài trợ cho các trung tâm nuôi dưỡng.
Tuy nhiên, những nỗ lực này vẫn đang chạy đua với thời gian và với thiên tai, biến đổi khí hậu, cùng tốc độ phá rừng chưa dừng lại.
Tê giác Sumatra đang ở phút cuối cùng của sinh tồn. Dưới 50 cá thể hoang dã, quần thể bị chia cắt, sinh sản khó khăn và môi trường sống thu hẹp đang tạo nên một cơn bão tuyệt chủng lặng lẽ. Không có sự can thiệp quyết liệt và liên tục, trong vòng một đến hai thập kỷ tới, thế giới sẽ mất thêm một loài động vật biểu tượng. Và lần này, không còn lời bào chữa nào nữa.
Nguyệt Phạm
Theo Mongabay, IRF, WWF
