Theo truyền thuyết, nơi họp chợ Âm Dương được hình thành giữa một khu đất có tên Bãi Hồ (là một bãi cái nằm giữa vùng hồ Lãng Bạc)- là chiến trường giữa nghĩa quân của Hai Bà Trưng và quân xâm lược. Nhiều binh sĩ đã hy sinh ở trận chiến.
Sau trận chiến, thân nhân của những người lính tử trận đã về chiến trường tìm kiếm người thân vào dịp sau Tết. Họ đến chiến trường để thắp hương và đốt vàng mã cho người thân. Dần dần, người dân quan niệm, cửa âm phủ một năm chỉ mở một lần vào đêm mùng 4, rạng ngày mùng 5 tháng Giêng cho người dưới âm lên gặp người thân của mình trên trần gian. Từ đó, hình thành chợ Âm dương. Từ năm 2022, tỉnh Bắc Ninh phục dựng lại chợ Âm dương. Bên cạnh ý nghĩa “mua may bán rủi” mang tính thương mại, phiên chợ Âm dương còn mang ý nghĩa tâm linh.
Theo các tài liệu để lại, chợ Âm Dương có từ năm Nhâm Dần 43 sau Công nguyên và chỉ được họp phiên duy nhất vào đêm mùng 4 và kết thúc vào rạng sáng ngày mùng 5 Tháng Giêng.
Người dân tin rằng, hòa lẫn trong dòng người đến phiên chợ đêm sẽ có cả hương hồn của ông cha, người thân hiện về tìm gặp lại mọi người. Những người đi chợ không nói cười ồn ào vì sợ những linh hồn bị kinh động, làm mất đi sự tôn nghiêm và tĩnh lặng của không gian trong chợ.
Phiên chợ Âm Dương mang ý nghĩa tâm linh, tạo ra một không gian giao thoa giữa cõi âm và cõi trần, lâu dần trở thành hình thức sinh hoạt văn hóa mang đậm màu sắc tín ngưỡng dân gian của người dân xứ Kinh Bắc. Với niềm tin hòa lẫn trong đám đông tại phiên chợ sẽ có cả hương hồn của ông cha, người thân hiện về tìm gặp lại mọi người.
Chợ Âm Dương chủ yếu bán hàng mã, hương dùng để đốt cho người đã khuất, ngoài ra còn bán rượu, trầu cau, muối và hoa quả, cùng với đó là tiếng hát Quan họ văng vẳng như chiêu đãi những người khuất mặt tại nơi này. Người đi chợ Âm Dương chỉ để cầu may, trút bỏ muộn phiền, không quá quan tâm đến việc trao đổi mua bán. Trong chợ người mua không mặc cả, người bán không nói thách.
Hát Quan họ ở chợ âm dương
Khung cảnh "Cừa địa ngục" được tái hiện trong phiên chợ.
Người đi chợ Âm dương đốt vàng mã cho người thân đã mất vừa để tưởng nhớ, cùng với mong muốn người thân được yên nghỉ, đủ đầy nơi chín suối. Trong lửa bập bùng, gió nổi lên mạnh hơn mang theo tàn trò bay khắp một vùng nghĩa trang sau chợ, như mang theo cả nỗi lòng mong nhớ của người dương gian gửi tới thân nhân đã khuất ở cõi âm.
Có một loại hàng bán rất đặc biệt tại phiên chợ này là gà đen, gà mua cũng được đổi bằng "phiếu âm dương" với mức giá "tùy tâm", 1 phiếu đổi 1 con gà. Gà đen biểu tượng cho sự thần bí, tâm linh và đôi khi là sự đen đủi, với quan niệm đến chợ mua gà đen về giết, rồi ăn thịt sẽ như một cách xua đuổi vận đen để gia chủ đón năm mới với may mắn, tài lộc. Từ đó người đi chợ tin rằng mua được một con gà đen tại phiên chợ này gia chủ sẽ gặp may mắn cả năm.
Càng về khuya, chợ Âm dương càng đón thêm nhiều người tới chợ. Không khí tĩnh lặng, đôi khi chỉ được soi sáng bằng những ngọn nến, ngọn đèn le lói nhưng ấm áp, tình cảm khiến mọi người xích lại gần nhau, chia sẻ những mất mát. Và đặc biệt hơn, đa phần những người tham gia phiên chợ năm nay đều rất trẻ, cho thấy được sự khởi sắc trong mối quan tâm của giới trẻ đến những nét văn hóa dân gian lâu đời.
Lữ Phụng Tiên
