Cơ quan lao động Bắc Kinh vừa thiết lập một tiền lệ quan trọng. Trong phán quyết năm 2025, họ tuyên bố các công ty không thể sa thải nhân viên chỉ vì trí tuệ nhân tạo đã thay thế công việc của họ. Lý do: Triển khai AI là quyết định kinh doanh tự nguyện, không thể coi đó là bất khả kháng hoặc chuyển chi phí công nghệ sang công nhân thông qua sa thải. Điều này thiết lập ranh giới pháp lý rõ ràng khi AI đang tăng tốc hiện diện tại nơi làm việc ở Trung Quốc.
Vụ việc bắt nguồn từ ông Liu, người làm việc tại một công ty công nghệ từ năm 2009 với vai trò thu thập dữ liệu bản đồ thủ công. Đầu năm 2024, công ty quyết định chuyển hoàn toàn sang thu thập dữ liệu tự động bằng AI, loại bỏ bộ phận và vị trí của ông Liu.
Ngày 26/12/2024, công ty chấm dứt hợp đồng với lý do "thay đổi đáng kể trong hoàn cảnh khách quan khiến hợp đồng không thể thực hiện được." Ông Liu không đồng ý, nộp đơn yêu cầu trọng tài và đòi bồi thường.
Ủy ban trọng tài đã phán quyết ủng hộ ông Liu. Trọng tâm tranh chấp là liệu việc loại bỏ vị trí do AI có cấu thành "thay đổi đáng kể trong hoàn cảnh khách quan" theo Luật Hợp đồng Lao động hay không.
Theo Tòa án Nhân dân cấp cao Bắc Kinh, "thay đổi đáng kể hoàn cảnh khách quan" đề cập đến những thay đổi xảy ra sau khi ký hợp đồng mà cả hai bên không thể dự đoán trước, làm hợp đồng không thể thi hành hoặc dẫn đến chi phí quá cao nếu tiếp tục.
Ví dụ điển hình bao gồm thiên tai, hoặc công ty phải di dời, dừng sản xuất do thay đổi luật pháp. Bản chất chung là tính "bất khả kháng" và "không thể dự đoán trước", vượt quá phạm vi quyết định kinh doanh thông thường.
Thế nhưng đối với AI, Ủy ban trọng tài kết luận rằng việc sử dụng công nghệ này nằm hoàn toàn trong phạm vi quyết định kinh doanh độc lập của doanh nghiệp và là việc chủ động đổi mới công nghệ để thích ứng cạnh tranh thị trường. Mặc dù có thể dẫn đến điều chỉnh cấu trúc công việc, nó không có đặc điểm bất khả kháng và không thể dự đoán trước mà "hoàn cảnh khách quan" yêu cầu.
Phán quyết nhấn mạnh rằng việc chấm dứt hợp đồng với lý do vị trí bị AI thay thế về bản chất là chuyển rủi ro công nghệ sang nhân viên. Việc công ty trực tiếp chấm dứt hợp đồng của ông Liu dựa trên quy định về "thay đổi đáng kể hoàn cảnh khách quan" thiếu cơ sở thực tế và cấu thành chấm dứt bất hợp pháp. Do đó, công ty phải trả bồi thường.
Ủy ban trọng tài đưa ra thông báo quan trọng: Trong bối cảnh AI phát triển nhanh, việc tối ưu hóa quy trình thông qua nâng cấp công nghệ đã trở thành xu hướng chung. Tuy nhiên, các điều chỉnh công việc do thay thế công nghệ về bản chất thuộc phạm vi quyết định kinh doanh.
Thông báo nhấn mạnh rằng ưu tiên nên là tái định cư đúng đắn những công nhân bị ảnh hưởng thông qua thương lượng thay đổi hợp đồng, đào tạo kỹ năng và phân công công việc nội bộ. Nếu cần chấm dứt hợp đồng, phải tuân thủ nghiêm ngặt Luật Hợp đồng Lao động, tránh áp dụng đơn giản "thay đổi đáng kể hoàn cảnh khách quan" làm lý do.
Phán quyết này mang ý nghĩa sâu rộng. Nó xác định rõ rằng dù doanh nghiệp có quyền áp dụng công nghệ mới, họ không thể sử dụng đó để tránh trách nhiệm với người lao động. Việc triển khai AI, dù tạo ra lợi ích kinh tế đáng kể, vẫn là lựa chọn chiến lược chủ động. Do đó, hậu quả - bao gồm cần tái cấu trúc lực lượng lao động - không thể đơn giản chuyển cho người lao động dưới hình thức sa thải.
Ủy ban kết luận rằng khi tận hưởng lợi ích công nghệ, người sử dụng lao động phải chịu trách nhiệm xã hội tương ứng, đạt được cân bằng hài hòa giữa ứng dụng công nghệ và bảo vệ quyền người lao động. Điều này sẽ thúc đẩy sự phát triển hài hòa của tiến bộ công nghệ và quan hệ lao động.
Phán quyết của Bắc Kinh thiết lập tiền lệ pháp lý quan trọng trong thời đại AI ngày càng thâm nhập mọi lĩnh vực kinh tế. Nó gửi thông điệp rõ ràng: tiến bộ công nghệ không thể đến với cái giá của quyền lợi người lao động, và các công ty phải chịu trách nhiệm quản lý quá trình chuyển đổi công nghệ một cách công bằng và có trách nhiệm.
Nguyễn Hải
