Bất kỳ ai từng đặt chân đến bảo tàng cổ vật ở Cairo (Ai Cập) đều không khỏi trầm trồ trước sự phong phú của các hiện vật được trưng bày. Từ những báu vật thuộc về lăng mộ vua Tutankhamun đến các tượng pharaoh hay xác ướp cổ đại, tất cả đều được bảo tồn trong trạng thái gần như hoàn hảo. Thế nhưng, giữa hàng ngàn món đồ ấn tượng ấy, một vật thể tưởng chừng giản dị lại thường bị bỏ qua - đó chính là “đĩa Sabu.”
"Đĩa Sabu" hay còn gọi là "Đĩa ba thùy của Ai Cập", được tìm thấy trong lăng mộ Hoàng tử Sabu, một nhân vật quan trọng dưới triều đại thứ nhất và là con trai của Pharaoh Anedjib. Lăng mộ của ông được ước tính có niên đại hơn 3.000 năm trước Công nguyên, theo đó chiếc đĩa này trở thành một di sản ít nhất 5.000 năm tuổi.
Chiếc đĩa được phát hiện vào ngày 10/1/1936 bởi nhà khảo cổ học nổi tiếng Walter B. Emery. Vật thể này có hình tròn với đường kính khoảng 610 mm và chiều cao 106 mm, được chế tác từ loại đá "Schis" mà các nhà khảo cổ hiện đại xác định là đá metasiltstone - một dạng đá bột kết biến chất. Loại đá này khá bền vững, ít bị nứt gãy trong quá trình chạm khắc, nhưng đòi hỏi kỹ thuật tinh xảo, chỉ có thể được thực hiện bởi những thợ thủ công lành nghề.
Dù trong lịch sử Ai Cập có nhiều hiện vật chạm khắc từ đá Schist, mức độ hoàn thiện và độ mỏng manh của đĩa Sabu đã khiến nó trở thành một bí ẩn lớn. Các nhà khảo cổ học tin rằng công cụ vào thời kỳ đó chủ yếu được làm từ đá hoặc đồng. Thế nhưng, làm sao người xưa có thể chế tác một vật thể tinh vi đến vậy bằng những công cụ thô sơ ấy? Điều này đã trở thành câu hỏi làm đau đầu nhiều nhà khoa học.
Đá metasiltstone là một loại đá bột kết biến chất, ít bị nứt trong quá trình chạm khắc hơn đá gốc.
Về chức năng, đĩa Sabu đã tạo ra không ít tranh luận. Ban đầu, nó được xem như một chiếc bình hoa, lư hương, hoặc đơn giản chỉ là một món đồ trang trí. Tuy nhiên, các giả thuyết này nhanh chóng bị bác bỏ vì thiếu cơ sở thuyết phục. Một số ý kiến cho rằng đây là một công cụ trộn thực phẩm, có thể dùng để pha trộn ngũ cốc với nước và các nguyên liệu khác. Một số khác lại liên hệ hình dạng của nó với cánh quạt của máy bơm nước hiện đại.
Để kiểm chứng giả thuyết về máy bơm, một nhà sử học nghiệp dư đã chế tạo mô hình 3D của đĩa Sabu. Khi được lắp trong một vỏ bọc và quay ở tốc độ cao, chiếc đĩa đã chứng minh hiệu quả trong việc bơm nước. Không chỉ vậy, nếu quay tự do trong không khí, nó tạo ra các dòng xoáy mạnh mẽ. Thí nghiệm này cho thấy thiết kế ba thùy độc đáo của chiếc đĩa dường như phục vụ một mục đích kỹ thuật cụ thể, nhưng liệu nó có liên quan đến việc bơm nước hay không thì vẫn chưa có lời giải đáp rõ ràng.
Một số giả thuyết liên hệ hình dạng của đĩa với cánh quạt của máy bơm nước hiện đại.
Gần đây, nhà khảo cổ học Akio Kato đã đưa ra một giả thuyết khác dựa trên nghiên cứu sâu rộng. Ông tin rằng đĩa Sabu có thể là một công cụ dùng trong sản xuất bia - một sản phẩm quan trọng trong đời sống người Ai Cập cổ đại. Theo Kato, chiếc đĩa có thể đã được dùng để nghiền và trộn ngũ cốc với nước nóng, tạo ra hỗn hợp đồng nhất mà không tạo xoáy hay bong bóng.
Giả thuyết này nhận được sự ủng hộ bởi một số bằng chứng quan trọng. Thứ nhất, các đồ vật trong lăng mộ Hoàng tử Sabu, như bình gốm, dụng cụ bằng đá lửa và đồng, cùng xương bò, đều có liên quan đến thực phẩm. Thứ hai, màu xám của đĩa Sabu nổi bật giữa các vật dụng có màu nâu, cho phép dễ dàng kiểm tra chất lượng khi sử dụng. Kato cũng chỉ ra rằng cấu trúc ba thùy độc đáo của đĩa rất phù hợp để khuấy trộn hiệu quả mà không làm tổn hại nguyên liệu.
Đĩa Sabu có thể di chuyển lên xuống nhẹ nhàng khi cho vào nước.
Một yếu tố thú vị khác là khả năng nổi nhẹ của đĩa Sabu khi đặt trong nước. Chỉ cần tác động lực nhỏ, nó có thể tạo ra dòng chảy, gợi ý rằng nó có thể đã được dùng trong các thùng bia lớn - tương tự cách thức vận hành của nhà máy bia cổ đại ở Abydos, nơi được xem là cơ sở sản xuất bia lâu đời nhất thế giới.
Mặc dù các giả thuyết về đĩa Sabu rất phong phú và hấp dẫn, vẫn còn nhiều điều chưa thể giải đáp. Dù là một vật dụng liên quan đến công nghệ, thực phẩm, hay một mục đích hoàn toàn khác, chiếc đĩa này vẫn là một biểu tượng của những bí ẩn chưa được khám phá trong nền văn minh Ai Cập cổ đại. Nó đax khơi nguồn cảm hứng và sự tò mò đối với các nhà nghiên cứu và khách tham quan trên khắp thế giới.
