Khi cả nước hướng về kỷ niệm 50 năm thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025), Mẹ vắng nhà (1979) được nhắc đến như một thước phim quý giá, đưa người xem trở về những năm tháng chiến tranh đau thương nhưng đầy khí phách.
Chị Út Tịch - Người mẹ du kích huyền thoại
Mẹ vắng nhà như lời tri ân đến những người mẹ Việt Nam anh hùng. Lấy cảm hứng từ truyện ngắn Người mẹ cầm súng và Mẹ vắng nhà cùng tên của nhà văn Nguyễn Thi, NSND - đạo diễn Trần Khánh Dư kể câu chuyện về một người mẹ du kích miền Nam và những đứa con nhỏ đối mặt với bom đạn, đói nghèo, cùng nỗi nhớ mẹ da diết.
Tác phẩm lấy nguyên mẫu là cuộc đời nữ anh hùng lực lượng Vũ trang Nhân dân Việt Nam - Út Tịch và 5 đứa con của chị. Bộ phim là một trong những tác phẩm tiêu biểu của điện ảnh Việt thời kỳ đầu, đã giành Giải Bông Sen Vàng cho phim truyện nhựa tại Liên hoan phim Việt Nam lần thứ 5, đồng thời phim cũng được nhận giải thưởng tại Liên hoan phim quốc tế Karlovy Vary 1980.
Bộ phim không chỉ gói gọn trong câu chuyện gia đình mà còn là khúc ca bi tráng về những hy sinh thầm lặng của người dân Việt Nam thời chiến. Câu chuyện mở ra tại một ngôi làng Nam Bộ, nơi tiếng bom xen lẫn tiếng gió lùa qua những cánh đồng. Người mẹ, một nữ du kích gan góc, thường xuyên rời nhà để làm nhiệm vụ, để lại 5 đứa con nhỏ trong căn nhà tranh đơn sơ. Người mẹ này có tên là Út Tịch.
Cô chị cả, mới 10 tuổi, gánh trách nhiệm chăm em giữa lằn ranh sinh tử. Những cảnh quay cô bé lặng lẽ nấu cơm, dỗ em khóc, hay cả nhà quây quần bên ngọn đèn dầu chờ mẹ, giản dị nhưng đủ khiến người xem nghẹn lòng, rơi nước mắt. Chiến tranh hiện lên không chỉ qua khói lửa mà qua ánh mắt trẻ thơ sớm mất đi nét hồn nhiên.
Diễn xuất trong phim để lại dấu ấn sâu đậm. Vai người mẹ, dù chỉ xuất hiện thoáng qua, vẫn khiến người xem cảm nhận được sự mạnh mẽ xen lẫn nỗi đau thầm lặng của một người vừa là chiến sĩ, vừa là mẹ.
Những khoảnh khắc nhân vật Út Tịch ôm con trước lúc lên đường, hay ánh mắt ngoảnh lại ngôi nhà, như gói ghém cả trời tâm sự. Các diễn viên nhí, với nét diễn chân thật, mang đến hình ảnh những đứa trẻ lớn lên trong khói lửa, vừa đáng thương vừa đáng kính. Câu nói "Còn cái lai quần cũng đánh" từ truyện gốc được lồng vào phim, không phô trương nhưng đủ khiến khán giả rùng mình trước tinh thần bất khuất của người dân Nam Bộ.
Mẹ vắng nhà không né tránh sự tàn khốc của chiến tranh khi những ngôi làng tan hoang, những đêm nơm nớp sợ địch càn, hay cảnh bọn trẻ run rẩy trốn dưới hầm khi bom rơi, đều được tái hiện sống động. Nhưng giữa lằn ranh sinh tử, tình cảm gia đình và lòng yêu nước vẫn sáng lên. Có lúc cô chị cả, dù đói run người, vẫn nhường phần cơm ít ỏi cho em; có khi cả nhà hát ru để át tiếng bom, như cố níu chút bình yên giữa cơn bão chiến tranh. Những chi tiết ấy khiến người xem không cầm được nước mắt, bởi chúng quá thật, quá gần với những gì các gia đình Việt Nam từng trải qua.
Bộ phim là lời tri ân gửi đến những người mẹ Việt Nam, những người hy sinh hạnh phúc riêng tư để đất nước có ngày hòa bình. Xem Mẹ vắng nhà, người ta vừa đau vừa tự hào. Đau vì những mất mát không gì bù đắp, tự hào vì sự kiên cường của những con người bình dị đã làm nên lịch sử. Bộ phim như lời nhắc rằng hòa bình hôm nay được đánh đổi bằng máu, nước mắt, và những tuổi thơ không trọn vẹn.
Vân Dung tỏa sáng, NSƯT Ngọc Thu có vai diễn “để đời”
Dàn diễn viên của Mẹ vắng nhà góp phần lớn vào thành công của bộ phim, đặc biệt là NSƯT Ngọc Thu và Vân Dung.
NSƯT Ngọc Thu, khi mới 23 tuổi, đảm nhận vai chị Út Tịch – người mẹ du kích kiên cường. Dù chưa lập gia đình và chưa có kinh nghiệm làm mẹ, bà vẫn thể hiện xuất sắc hình ảnh một người phụ nữ miền Nam vừa mạnh mẽ cầm súng, vừa dịu dàng chăm con.
Để nhập vai, NSƯT Ngọc Thu cùng đoàn phim đã đến quê chị Út Tịch ở huyện Cầu Kè, Trà Vinh để tìm hiểu thực tế. Sau này, trong cuộc phỏng vấn với báo Dân Trí, NSƯT Ngọc Thu cho biết có một kỷ niệm bà nhớ mãi là cảnh quay cho con bú. Để quay cảnh này, bà phải thực hiện động tác mẹ cho con bú trước đông người, khiến bà ngượng ngùng vì chưa quen.
Ở một phân cảnh khác, khi chị Út Tịch nhận bọc khoai từ con gái trên cầu khỉ, NSƯT Ngọc Thu được đạo diễn yêu cầu diễn bằng nội tâm thay vì lời nói để tạo nên khoảnh khắc đầy xúc động. Sau Mẹ vắng nhà, Ngọc Thu tham gia các phim như 12A và 4H, Anh và em nhưng từ cuối những năm 1990, bà tập trung kinh doanh quán cà phê và chăm sóc gia đình, giảm dần đóng phim. Vai chị Út Tịch được xem như dấu ấn để đời trong sự nghiệp của bà.
Diễn viên Vân Dung, nổi bật với vai Bé trong phim Mẹ vắng nhà của đạo diễn Nguyễn Khánh Dư, đã để lại dấu ấn sâu đậm khi chỉ mới 9 tuổi. Vai Bé thể hiện sự tháo vát, bản lĩnh nhưng vẫn giữ nét hồn nhiên đúng lứa tuổi, đặc biệt qua cảnh trèo cây ngóng mẹ. Sau Mẹ vắng nhà, Vân Dung tiếp tục góp mặt trong các phim như Những đứa con (vai cô bé câm), Biệt động Sài Gòn (cô bé bán báo) và vai chính trong Tình đời của đạo diễn Trần Phương. Tuy nhiên, sau những vai diễn thời thơ ấu, Vân Dung không tiếp tục theo đuổi sự nghiệp diễn xuất. Theo một số nguồn tin, cô từng làm tiếp viên hàng không trước khi lập gia đình và sinh con. Hiện tại, Vân Dung được cho là tập trung làm nội trợ và kinh doanh nhỏ, sống cuộc sống kín tiếng, ít chia sẻ về đời tư.
Các diễn viên nhí khác như Thu Hằng, Hồng Duyên, Hồng Phương, và bé đóng vai Hiển cũng góp phần tạo nên sức hút của phim. Đặc biệt, cảnh quay bé Hiển "tè" vào đồ chơi đất nặn để làm vũ khí được nhắc đến như một khoảnh khắc hồn nhiên nhưng đầy ám ảnh, thể hiện sự ngây thơ của trẻ em trong chiến tranh.
Tuy nhiên, thông tin về các diễn viên nhí này sau phim không được ghi nhận nhiều, có lẽ vì họ không tiếp tục theo đuổi演 xuất. Sự thành công của dàn diễn viên nhí đến từ tài năng chỉ đạo của đạo diễn Trần Khánh Dư, người có biệt tài làm việc với trẻ em, thường xuyên chơi đùa, dẫn các bé đi ăn kem để tạo sự gần gũi, giúp các em diễn xuất tự nhiên như chơi trò chơi.
Su
