Kho nguyên liệu quý bị bỏ phí
Việt Nam nằm trong tốp 5 quốc gia sản xuất tôm lớn nhất thế giới, xuất khẩu sản phẩm tới hơn 100 thị trường với kim ngạch đạt khoảng 3,9 tỷ USD trong năm 2024. Song song với giá trị kinh tế từ thịt tôm thì lượng phụ phẩm khổng lồ gồm phần đầu và vỏ tôm – bị bỏ phí hoặc xử lý thủ công, vừa gây lãng phí vừa tạo áp lực lớn lên môi trường.
Theo ước tính, phần đầu và vỏ chiếm khoảng 35–50% trọng lượng mỗi con tôm. Với sản lượng xuất khẩu tôm đáng kể, Việt Nam đã tạo ra khoảng 325.000 tấn phụ phẩm từ vỏ và đầu tôm trong năm 2019, và con số này được dự báo có thể đạt tới 450.000 tấn vào năm 2025.
Phế phẩm từ tôm là nguồn nguyên liệu dồi dào chứa nhiều chitin – một hợp chất sinh học có giá trị cao. Chitin trong đầu và vỏ tôm có thể được chiết xuất thành chitosan – hợp chất có khả năng tạo màng mỏng, liên kết với nước, chất béo, ion kim loại và có tính kháng khuẩn cao. Chitosan có nhiều ứng dụng trong dược phẩm, mỹ phẩm, thực phẩm chức năng và công nghiệp.
Tuy nhiên, phế phẩm từ tôm hiện nay phần lớn lại bị bỏ đi hoặc chỉ được tận dụng đơn giản để làm phân bón, thức ăn chăn nuôi dạng tươi hoặc phơi khô. Hiện nay, chỉ khoảng 20–30% phụ phẩm ngành tôm được đưa vào chế biến ở quy mô công nghiệp.
Chitosan – giá trị gấp hàng chục lần tôm thành phẩm
Mỗi kg tôm sau chế biến có thể mang lại khoảng 20 USD, trong khi chitosan tinh khiết chiết xuất từ phụ phẩm tôm có thể bán với giá lên tới 500 USD/kg – gấp 25 lần giá trị sản phẩm chính (thông tin năm 2024).
Trong y học, chitosan còn được sử dụng để hỗ trợ điều trị béo phì, làm lành vết thương và sản xuất glucosamine – hoạt chất hỗ trợ điều trị bệnh khớp. Đây là lý do nhiều quốc gia như Nhật Bản, Mỹ rất quan tâm đến phụ phẩm thủy sản.
Thách thức chế biến phế phẩm từ tôm
Dù có giá trị cao, nhưng thực tế, mảng phụ phẩm vẫn chưa thu hút được sự quan tâm đúng mức từ các doanh nghiệp lớn trong nước. Theo Thời báo Kinh tế Sài Gòn, hiện có đến 70% lượng phụ phẩm tôm chỉ được sử dụng trong chăn nuôi, phần đưa vào chế biến sâu trong lĩnh vực thực phẩm, dược phẩm còn rất hạn chế. Tổng giá trị phụ phẩm hiện chỉ vào khoảng 4.000 tỷ đồng/năm, trong khi tiềm năng có thể lên tới hơn 25.000 tỷ đồng (tương đương 1 tỷ USD) nếu được tận dụng hiệu quả.
Một số đơn vị tiên phong như Công ty cổ phần Việt Nam Food (VNF) đã nhìn thấy cơ hội từ nguồn phụ phẩm tưởng chừng vô giá trị. Từ năm 2015, VNF đã hợp tác với các nhà khoa học Trường Đại học Nha Trang để nghiên cứu, chiết xuất các hợp chất sinh học từ đầu, vỏ tôm. Tuy nhiên, hiện tại các ngành phụ phẩm còn đơn giản, thiếu ứng dụng khoa học – chỉ là hấp, sấy, nghiền. Trong khi phụ phẩm từ tôm chứa nhiều dưỡng chất quý, có thể sản xuất các sản phẩm giá trị cao như Omega-3, Collagen, Glucosamine…
Theo một lãnh đạo của VNF, từ phụ phẩm của con tôm, công ty đang tạo ra các sản phẩm hữu ích như phân bón hữu cơ giúp giảm phát thải, nguyên liệu đầu vào cho ngành chăn nuôi, thủy sản và thậm chí cả thực phẩm chức năng. Nếu không tận dụng, hàng trăm nghìn tấn phụ phẩm mỗi năm sẽ trở thành gánh nặng môi trường.
Thách thức môi trường và yêu cầu công nghệ
Việc chiết xuất chitosan không đơn giản. Quá trình này cần sử dụng axit để trung hòa và xử lý hóa chất, nếu thực hiện sai cách sẽ gây ô nhiễm môi trường. Do đó, việc chiết xuất chitosan từ phế phẩm của tôm cần phải có công nghệ xử lý bài bản, nếu không sẽ đối mặt nguy cơ ‘lợi một, hại mười’.
Tổng cục Thống kê cho biết, năm 2020, cả nước phát sinh hơn 150 triệu tấn phụ phẩm nông nghiệp. Trong đó, ngành tôm góp phần không nhỏ. Nếu không có giải pháp quy hoạch, đầu tư công nghệ và chính sách khuyến khích doanh nghiệp tham gia, nguồn tài nguyên quý này sẽ tiếp tục bị bỏ phí, thậm chí gây hại thay vì mang lại giá trị.
Ngọc Minh
