Trong dòng chảy phim tài liệu Việt Nam đương đại, nơi nhiều tác phẩm vẫn loay hoay giữa minh hoạ và ghi chép, Lan Nguyên xuất hiện như một đạo diễn chọn cách lắng nghe những tầng sâu vô hình của đời sống: Ký ức, tâm linh, nguồn cội và cảm xúc tập thể. Từng ghi dấu với Màu Cỏ Úa rồi Những Vết Thương Lành, Lan Nguyên không vội vàng khẳng định mình bằng tuyên ngôn hay kỹ xảo hình ảnh, mà kiên nhẫn đi con đường khó hơn: Xâu chuỗi con người, không gian và những khoảnh khắc mong manh thành một mạch kể có chiều sâu tinh thần.
Chân Trời Rực Rỡ - bộ phim tài liệu điện ảnh mới nhất của cô, hiện đang được trình chiếu ngoài rạp - là một bước tiến rõ rệt trong hành trình ấy. Khởi đi từ concert cùng tên của Hà Anh Tuấn tại Ninh Bình, bộ phim không dừng ở việc ghi lại một dự án âm nhạc quy mô, mà mở rộng thành một thế giới liên tưởng về gốc rễ, sự tiếp nối và những vòng đời người. Trong Chân Trời Rực Rỡ, Lan Nguyên đặt âm nhạc của Hà Anh Tuấn, sự hiện diện đầy uy nghi và siêu thoát của Kitaro, những em bé hát xẩm, những nhân vật trong Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly, vào cùng một vũ trụ kể chuyện - “hạt”, “cây”, “rừng”, “cội” không chỉ là cấu trúc chương hồi mà là cách nhìn về sự luân chuyển không ngừng của sự sống. Dự án của Hà Anh Tuấn, vốn luôn được đóng khung trong sự trang nhã và lãng mạn, qua lăng kính của Lan Nguyên, trở nên trầm tĩnh và nhân bản hơn, khi chính người nghệ sĩ được đặt về vị trí một con người bình thường giữa cộng đồng và lịch sử. Buổi trò chuyện sau đây là hành trình Lan Nguyên kể lại cách một khoảnh khắc rất mơ hồ đã dẫn lối cho cả bộ phim, và cách cô học được cách “biết điểm dừng” - một dấu hiệu trưởng thành quan trọng của một đạo diễn phim tài liệu đang đi ngày càng xa trên con đường của mình.
Khoảnh khắc cụ thể nào đã thôi thúc Lan Nguyên bắt tay vào làm bộ phim này?
Đó là khi tôi đứng cạnh bác Kitaro trong đêm concert Chân Trời Rực Rỡ, đằng sau quả cầu trên sân khấu. Có một nguồn năng lượng rất mãnh liệt tỏa ra khi bác chỉ vào tôi vào nói: “Hãy ngắm mặt trăng đi, đừng quay nữa”. Một khoảnh khắc rất vô hình, đầy tính tâm linh và gieo vào tôi một niềm tin rằng sẽ có một bộ phim được ra đời từ đây. Nhưng mọi thứ lúc đó vẫn rất mơ hồ, và phải đến khi tôi quay trở lại Ninh Bình, ghé thăm lại nhà em bé hát xẩm, ghé qua trường tiểu học và quay cảnh chào cờ, hát Đội ca của các bé học sinh. Khi đó, tôi mới nhân ra vùng đất này có qúa nhiều chất liệu để khai thác. Và ý tưởng về một bộ phim bắt đầu thành hình.
Vậy còn từ khi nào, những mường tượng và ý tưởng đó chính thức có một hình dung và đường dây cụ thể?
Khi ngồi xem lai lần lượt các source của concert, tôi nhận ra nếu chỉ dùng những thước phim này thôi thì không thể đủ chất liệu để làm thành một bộ phim. Vây là tôi cứ lao đi quay thêm, quay thêm, rồi sực nhớ anh Tuấn từng chia sẻ trên sân khấu rằng sẽ dành một phần số tiền vé thu được để tặng cho chương trình Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly. Tôi bèn liên hệ chị Thu Uyên và sắp xếp một cuộc phỏng vấn. Ngày hôm đó, chị Uyên buột miệng nói câu: Người ta đứng trên đất mà biết dưới chân mình là Trái Đất - ngay lập tức, trong tôi như vỡ ra điều gì đấy. Đó là khoảnh khắc mà hướng đi của bộ phim đã hiển lộ rành mạch trước mắt tôi.
Đó là lý do mình chia bộ phim thành các phần: Hạt/ Cây/ Rừng/ Cội…
Có quá nhiều thứ mà tôi muốn truyền tải trong bộ phim, chỉ riêng buổi concert thôi cũng đã hàm chứa những chi tiết mà tôi không rõ liệu anh Tuấn, anh Hiếu có chủ đích cài cắm hay không? Ví dụ như sự xuất hiện của con ngựa. Tôi đã rất thắc mắc: Vì sao lại là ngựa? Anh Tuấn mới nói: Bởi vì ngựa rất tự do. Cho đến khi về lại Ninh Bình, tôi phát hiện khắp các đền đài ở đây đều có một con ngựa đá, tôi lại lao vào tìm hiểu những câu chuyện về các vị vua cưỡi ngựa, rồi người lính đi đánh giặc cưỡi ngựa.. Ngọn núi đằng sau sân khấu Chân Trời Rực Rỡ là núi Mã Yên, ở trên đỉnh núi là lăng mộ Đinh Tiên Hoàng. Và hóa ra Mã Yên ở đây không chỉ là yên ngựa, mà là câu chuyện về nhà vua yên nghỉ trên lưng ngựa. Kết nối mọi thứ lại với nhau, tôi chợt nhớ đến bài Người Đi Xuyên Thời Gian của nhạc sĩ Võ Thiện Thanh - một bài hát về kiếp trước, kiếp sau. Bản thân buổi phỏng vấn với chị Thu Uyên cũng có thêm cả ngàn câu chuyện về những con người bị mất nguồn gốc, mất đi ký ức về tuổi thơ. Từng keyword của bộ phim bắt đầu hiện lên: Nguồn cội, gốc rễ,.. tôi chỉ cần nhặt nhạnh và chắp nối chúng lại với nhau. Rồi tôi lại có một ông Kitaro tựa như một cây đại thụ rất vững chắc, những đứa trẻ hát xẩm lại giống như những hạt mầm đang lớn lên, những nhân vật trong Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly tựa như những cái cây bị bật gốc. Mọi thứ cứ như một vòng lặp, và việc cần làm ở đây là tìm cách xâu chuỗi lại thành một mạch kể. Đó là lý do mà chúng tôi có cảnh quay trong rừng Cúc Phương, dưới một gốc cây rất lớn và hai em nhỏ hát một đoạn xẩm vang lên trong rừng linh thiêng. Mọi thứ đều là một vòng tròn, được kết tinh, rơi xuống đất và lại nảy mầm.
Công đoạn thử thách tiếp theo hẳn là quá trình đặt để những bài hát trong concert vào bộ phim…
May mắn là những bài hát trong show cũng khá tương đồng với những gì tôi muốn kể. Rất cảm ơn dự án âm nhạc của anh Tuấn đã tạo ra một ý tưởng có sức nặng đủ lớn. Mọi người từng nghĩ là không thể lồng ghép sự mơ màng, lãng mạn của anh Tuấn vào phim, càng không nghĩ lồng ghép được sự uy nghi và huyền bí của bác Kitaro vào phim, và Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly lại càng không liên quan nữa. Và cuối cùng thì hẳn mọi người cũng thấy, anh Tuấn trong phim có một vai trò và hình ảnh rất khác những gì mọi người nghĩ.
Trong phim, tôi cố gắng khai thác anh Tuấn như một người bình thường nhất có thể.Tôi cảm nhận được rất rõ rằng dù là người nổi tiếng như thế nào đi nữa, thì chuyện thắp hương cho những bậc đi trước là chuyện thế hệ con cháu nào cũng phải làm. Cá nhân tôi thích những hình ảnh đó của anh Tuấn hơn.
Cảnh quay nào khiến Lan Nguyên xúc động nhất?
Câu chuyện gặp nhân vật người Pháp thật ra khá tâm linh. Ngày hôm đó tôi xem bản draft đầu tiên của phim và cảm thấy mọi thứ chưa đủ sức nặng, dường như đang thiếu một cái gì đấy… của mình. Đã có Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly rồi nhưng vẫn là chương trình quay ở địa điểm của người ta quá. Tôi bèn gọi cho chị Thu Uyên và hỏi chị liệu có câu chuyện nào ở Ninh Bình không? Và thật may mắn, chỉ 2 ngày sau đó sẽ có một người Pháp về lại đúng Ninh Bình. Và ngay khi đặt chân đến Ninh Bình, đi theo đoàn người Pháp về lại gia đình, mọi thứ diễn ra còn hơn cả những gì mà tôi mường tượng. Tôi đã rất lo lắng, không biết mình sẽ phải tiếp cận và khai thác nhân vật như thế nào, vậy mà hóa ra tôi chẳng cần phải làm gì mà mọi thứ cứ thế tuôn trào. Đó gần như là khoảnh khắc tôi xúc động nhất trong quá trình thực hiện bộ phim này.
Tôi được biết bản phim ra rạp đã là bản phim ít nước mắt nhất. Có nghĩa là chính Lan và ekip cũng không cố gắng biến bộ phim này thành một tác phẩm quá bi lụy để lấy nước mắt khán giả?
Khi quay trong phim trường, hai câu chuyện của Như Chưa Hề Có Cuộc Chia Ly khiến tôi cảm thấy không gian xung quanh như đặc lại vì tất cả đều khóc như mưa. Nếu tiếp tục lấy hình và câu chuyện vào thêm cho phim, hẳn bộ phim sẽ rất nhiều nước mắt. Nhưng câu chuyện về gia đình của chị người Pháp lại không rơi nước mắt quá nhiều. Tới lúc ghi hình câu chuyện này, tôi thấy rất vừa phải và bản thân những gì chị người Pháp chia sẻ đều rất chân thành. Tôi vui vì có một nhân vật đã mang đến nguồn năng lượng đúng như mình mong muốn.
Cảm xúc của cả ekip khi xem bản phim đầu tiên như thế nào?
Hôm đó chỉ có 3 anh em, gồm tôi, anh Cao Trung Hiếu và anh Hà Anh Tuấn. Sau khi xem phim, anh Tuấn đi một vòng, nghĩ một hồi và nói: “Oke, anh cảm thấy nó xứng đáng. Nếu em nhấn vào anh nhiều trong bộ phim này thì chắc chắn anh sẽ không đồng ý để ra rạp. Nhưng mà cái này xứng đáng để được nhiều người biết hơn”. Khi anh nói vậy, tôi hiểu rằng anh rất trân trọng bộ phim.
Từ Màu Cỏ Úa đến Những Vết Thương Lành và bây giờ là Chân Trời Rực Rỡ, sự trưởng thành của Lan Nguyên trên hành trình của một đạo diễn phim tài liệu đã diễn ra như thế nào?
Tôi thấy mình bớt ngây thơ hơn, thậm chí đã lý trí thêm nhiều phần. Việc tổ chức cảm xúc của tôi cũng tốt hơn. Phim Màu Cỏ Úa là bộ phim đầu tay, thế nên tôi đã để mọi thứ khá lan man và trôi đi mà không có điểm nhấn rõ ràng. Rồi tới Chân Trời Rực Rỡ này thì tôi thấy mình đã biết điểm dừng, biết sắp xếp mọi thứ một cách hợp lý và cô đọng. Tôi thấy mình giỏi hơn, và đó là điều cốt lõi nhất.
Bạch Khởi
