Năm 1976 đánh dấu một cột mốc đặc biệt trong lịch sử nghiên cứu sinh vật biển, khi con người lần đầu tiên bắt được một cá thể cá mập miệng rộng còn sống. Loài sinh vật mang tên khoa học Megachasma pelagios này ngay lập tức khiến cộng đồng khoa học sửng sốt bởi ngoại hình kỳ lạ và chưa từng được mô tả trước đó. Thoạt nhìn, nó gợi liên tưởng đến một loài cá voi, nhưng cấu trúc cơ thể và nhiều đặc điểm giải phẫu lại cho thấy rõ đây là một loài cá mập.
Cá mập miệng rộng có thể dài gần 5 mét, toàn thân màu nâu sẫm với phần bụng trắng. Một số vùng trên đầu và thân có sắc độ nhạt hơn, trong khi hàm dưới ánh bạc, điểm xuyết những đốm đen nhỏ. Thân hình của chúng khá chắc khỏe, thuôn dần về phía đuôi. Đầu tròn, mõm rất rộng, miệng kéo dài quá phía sau mắt, tạo nên hình dáng đặc trưng khó nhầm lẫn. Vây lưng nằm thấp, vây lưng thứ hai ngắn hơn rõ rệt so với vây thứ nhất, còn vây đuôi thì không đối xứng.
Chính sự khác biệt này buộc các nhà khoa học thời điểm đó phải thiết lập một họ, chi và loài hoàn toàn mới cho cá mập miệng rộng. Trong nhiều thập kỷ, mối quan hệ tiến hóa của chúng với các loài cá mập khác vẫn là chủ đề tranh luận.
Có ý kiến cho rằng chúng có chung tổ tiên với cá mập phơi nắng, trong khi quan điểm khác lại cho rằng cá mập miệng rộng là một nhánh tiến hóa tương đối mới. Các nghiên cứu gần đây đã xác nhận cá mập miệng rộng là loài còn tồn tại nguyên thủy nhất trong bộ Lamniformes, được xếp vào họ Megamouthidae và chi Megamouth.
Không giống hình ảnh đáng sợ thường gắn với cá mập, cá mập miệng rộng là loài ăn lọc. Chúng bơi chậm với miệng mở, hướng về những vùng nước giàu nhuyễn thể và sinh vật nhỏ. Khi phát hiện con mồi, chúng mở rộng hàm, hút nước và thức ăn vào miệng, sau đó khép lại và đẩy nước ra ngoài qua các khe mang. Dù có điểm tương đồng với cá mập phơi nắng, hai loài này được xác định là tiến hóa độc lập để thích nghi với cùng một hình thức kiếm ăn.
Một chi tiết ít người biết đến là kẻ săn mồi tự nhiên hiếm hoi của cá mập miệng rộng được cho là cá nhà táng. Năm 1998, các nhà nghiên cứu tại Indonesia đã phát hiện dấu vết tấn công của cá nhà táng trên một cá thể cá mập miệng rộng, góp phần làm thay đổi nhận thức khoa học về mối quan hệ giữa cá voi và cá mập trong đại dương.
Dù có kích thước lớn, cá mập miệng rộng lại là một trong những sinh vật bí ẩn nhất đại dương. Trên toàn thế giới, số lần ghi nhận sự xuất hiện của loài này chưa đến 300. Phần lớn các trường hợp là cá thể bị mắc cạn hoặc vô tình bị đánh bắt, rất hiếm khi được quan sát còn sống trong tự nhiên. Đáng chú ý, vùng biển gần Đài Loan ghi nhận số lượng lớn các trường hợp bị đánh bắt, dẫn đến việc chính quyền địa phương phải ban hành quy định bảo vệ nghiêm ngặt đối với loài này từ năm 2020.
Sự hiếm gặp của cá mập miệng rộng đến từ nhiều yếu tố. Chúng không sống theo bầy, tốc độ di chuyển chậm, lại thường sinh sống ở tầng nước giữa đại dương, ở độ sâu hơn 150 mét, thậm chí có thể xuống tới hơn 1.000 mét. Đây là khu vực vượt xa khả năng tiếp cận của con người và các hoạt động đánh bắt truyền thống. Ngoài ra, chúng chủ yếu nổi lên mặt nước vào ban đêm, khiến cơ hội quan sát càng trở nên mong manh.
Trong bối cảnh đó, các sự kiện xảy ra tại Peru vào cuối năm 2025 đã khiến giới khoa học đặc biệt chú ý. Cuối tháng 11, một cá thể cá mập miệng rộng dài hơn 4 mét, nặng gần 1 tấn, dạt vào bờ biển Negritos. Người dân địa phương, dù nhiều thế hệ làm nghề đánh cá, cũng không nhận ra đây là loài sinh vật gì. Khi chưa có sự can thiệp của cơ quan chức năng, cá thể này đã bị xẻ thịt và sử dụng làm thực phẩm, khiến nhiều dữ liệu khoa học quan trọng bị mất đi và làm dấy lên lo ngại về an toàn sức khỏe cộng đồng.
Chưa đầy một tháng sau, vào ngày 17 tháng 12, một cá mập miệng rộng khác tiếp tục mắc cạn tại khu vực giữa bãi biển Gaviotas và thị trấn đánh cá Asila, thuộc vùng Piura. Lần này, các chuyên gia hàng hải đã kịp thời có mặt, ngăn chặn việc tiếp cận của người dân địa phương. Cá thể này dài khoảng 4,3 mét nhưng đã phân hủy nghiêm trọng, khiến các nhà nghiên cứu chỉ có thể thu thập số lượng mẫu sinh học hạn chế. Dù vậy, toàn bộ thông tin vẫn được ghi nhận và đưa vào hồ sơ chính thức để theo dõi các loài sinh vật biển quý hiếm.
Việc hai cá mập miệng rộng liên tiếp mắc cạn trong thời gian ngắn là điều chưa từng được ghi nhận trước đây. Các chuyên gia tại Peru bày tỏ lo ngại sâu sắc, cho rằng hiện tượng này có thể phản ánh những biến động bất thường trong môi trường biển khu vực. Tuy nhiên, do hiểu biết về cá mập miệng rộng vẫn còn rất hạn chế, cộng đồng khoa học hiện chưa thể đưa ra bất kỳ kết luận hay dự đoán chắc chắn nào về nguyên nhân thực sự đằng sau chuỗi sự kiện hiếm gặp này.
Đức Khương
