Hoàng đàn Hữu Liên có tên khoa học Cupressus tonkinensis, là loài thực vật hạt trần đặc hữu của Việt Nam. Cây có thể cao tới 40 m, đường kính gốc từ 1–2 m, tán lá rậm rạp. Các cành nhỏ xếp thành từng mặt phẳng, rủ xuống với những chồi non màu xanh lục tươi, mảnh dẻ và hơi dẹt.
Trên những dãy núi đá vôi hiểm trở ở xã Hữu Liên (Lạng Sơn), hoàng đàn từng được mệnh danh là “cây vương mộc vô giá”. Tuy nhiên, do khai thác quá mức, loài cây này hiện gần như đã tuyệt chủng ngoài tự nhiên.
Hoàng đàn Hữu Liên được xếp đứng đầu trong bảy loài thông quý hiếm, thuộc nhóm IA – nhóm thực vật có giá trị đặc biệt về kinh tế, khoa học và môi trường, nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại.
Trước đây, hoàng đàn phân bố trên các dải núi đá vôi cao của Lạng Sơn, nhiều nhất tại Hữu Lũng, Bắc Sơn, Đồng Mỏ, đặc biệt tập trung ở các bản Lân Cốc, Nà Nọc (xã Hữu Liên).
Giá trị kinh tế và dược liệu
Gỗ hoàng đàn mềm, nặng vừa, ít cong vênh, không mối mọt, có mùi thơm dịu, được ưa chuộng làm đồ gỗ, mỹ nghệ, thờ cúng. Bột gỗ dùng làm hương, tinh dầu trong rễ và gỗ (hàm lượng 4,5–5,5%) có tác dụng chữa sưng tấy, sai khớp, tê thấp và làm chất định hương trong nước hoa.
Cành, lá và vỏ thân hoàng đàn còn được sử dụng trong y học cổ truyền để chữa nhiều chứng bệnh như nôn ra máu, trĩ, bỏng, cảm mạo, đau dạ dày. Người buôn đồ gỗ đánh giá: Gỗ sưa quý ở vân, còn hoàng đàn chinh phục nhờ hương thơm độc đáo, chỉ đứng sau trầm hương.
Trong “Sách Đỏ Việt Nam”, hoàng đàn Hữu Liên được liệt vào nhóm nguy cơ tuyệt chủng cao. Khai thác ồ ạt, trong khi công tác nghiên cứu nhân giống còn hạn chế, khiến số lượng cá thể ngoài tự nhiên sụt giảm nghiêm trọng.
Nỗ lực bảo tồn và nhân giống
Kết quả khảo sát trước đây của Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Lạng Sơn cho thấy toàn tỉnh chỉ còn khoảng 27 cá thể hoàng đàn ngoài tự nhiên, tập trung tại xã Hữu Liên.
Từ năm 2013, Ban Quản lý rừng đặc dụng Hữu Liên phối hợp với các đơn vị nghiên cứu thử nghiệm nhiều phương pháp nhân giống như gieo hạt, giâm hom, chiết cành. Trong đó, gieo hạt được đánh giá là phù hợp nhất vì giúp cây con thích nghi tốt với điều kiện tự nhiên.
Sau hơn 10 năm, đã có gần 700 cây được trồng tại khuôn viên Ban quản lý rừng, trường học và vườn hộ dân. Các cây sinh trưởng đồng đều, mở ra hy vọng nhân rộng và bảo tồn nguồn gen quý.
Nỗ lực nhân giống không chỉ góp phần hồi sinh loài cây đặc hữu trước bờ vực tuyệt chủng, mà còn tạo sinh kế mới cho người dân địa phương nhờ việc trồng, chăm sóc và bán cây giống.
Trên thị trường, cây giống hoàng đàn có giá rất cao. Cây con mới nảy mầm được bán khoảng 50.000 đồng, cây cao 25 cm có giá 500.000 đồng, còn cây giống đường kính 1 cm được rao bán hơn 1 triệu đồng/cây.
Ngọc Minh
