Ẩn mình dưới lớp bùn mềm của rừng ngập mặn Cần Giờ, loài Sâm đất – Phascolosoma arcuatum (Gray, 1828) giúp làm tơi xốp tầng đất, góp phần duy trì sức sống của cả cánh rừng.
Tuy nhiên, việc khai thác ồ ạt và thiếu kiểm soát trong những năm gần đây khiến loài sinh vật này đứng trước nguy cơ cạn kiệt. Nhằm bảo vệ nguồn tài nguyên tự nhiên quý giá này, UBND TP. Hồ Chí Minh đã đưa Sâm đất vào danh mục động vật rừng quý hiếm, cấm khai thác và sử dụng.
Sâm đất, còn được người dân gọi là địa sâm, đồn đột hay chặt khoai, có hình dạng tương tự giun nhưng không chia đốt.
Theo chuyên gia Cutler E. B. (1994), Sâm đất vận động nhờ sự co rút của các cơ dọc trong thành cơ thể kết hợp với dịch thể xoang, giúp chúng thích nghi tốt với môi trường bùn sét đặc trưng của rừng ngập mặn.
Không chỉ là một “thực phẩm bổ dưỡng từ biển”, sâm đất còn được so sánh như “giun đất của rừng ngập mặn”. Chúng giúp làm tơi xốp nền đất bùn, tăng khả năng thoát khí, tạo điều kiện cho cây mắm, cây đước, cây bần phát triển, những loài cây then chốt bảo vệ đê biển tự nhiên của Nam Bộ.
Theo nhóm nghiên cứu thuộc Chi nhánh Phía Nam, Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga, loài Phascolosoma arcuatum phân bố rộng ở khu vực Đông Bắc Ấn Độ, Trung Quốc, Philippines, Malaysia, Indonesia và miền Bắc Australia. Ở Việt Nam, chúng được ghi nhận tại Quảng Ninh, Bến Tre và Cần Giờ.
Nghiên cứu năm 2014 tại rừng ngập mặn Cần Giờ cho thấy: sâm đất phân bố chủ yếu ở vùng triều có độ ngập dưới 1 m, chiếm thời gian ngập dưới 30% trong ngày, ở độ cao địa hình từ 0,8 đến 1,7 m. Đây là vùng bùn sét giàu hữu cơ, lý tưởng cho việc đào hang sinh sống.
Loài này có thể chịu khô trong thời gian ngắn và xuất hiện cả ở vùng nước lợ cửa sông, minh chứng cho khả năng thích nghi mạnh mẽ.
Sinh sản phức tạp, khó nhân giống nhân tạo
Sâm đất là loài đơn tính, thụ tinh ngoài, tức trứng và tinh trùng được phóng trực tiếp ra môi trường nước để thụ tinh. Sau khi thụ tinh, trứng phát triển thành ấu trùng luân cầu trong khoảng ba ngày, rồi chuyển sang giai đoạn ấu trùng pelagospheric sống trôi nổi khoảng một tháng trước khi định cư xuống đáy.
Ở giai đoạn trưởng thành, chúng sống vùi trong nền cát - bùn, ăn mùn bã hữu cơ, góp phần xử lý chất thải tự nhiên trong rừng ngập mặn. Tuy nhiên, đến nay chưa có công trình nào xây dựng được quy trình sinh sản nhân tạo cho sâm đất. Đây là một thách thức lớn trong nỗ lực bảo tồn.
Do có giá trị kinh tế cao, sâm đất bị khai thác ngày càng nhiều, đặc biệt tại Cần Giờ. Để bắt được loài này, người dân phải đào sâu lớp bùn, gây đứt rễ cây ngập mặn, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức sống của rừng.
Chính vì vậy, UBND TP.HCM đã chính thức cấm khai thác sâm đất. Song, công tác giám sát và nhận thức cộng đồng vẫn cần được tăng cường để đảm bảo hiệu quả bảo tồn.
Các nhà khoa học đề xuất nhiều giải pháp bảo tồn tổng thể:
- Nghiên cứu quy trình sinh sản nhân tạo, nhằm chủ động nguồn giống và giảm áp lực khai thác tự nhiên.
- Trồng rừng hỗn giao để đa dạng sinh cảnh, tạo môi trường thuận lợi cho sâm đất sinh trưởng.
- Tăng cường tuần tra, xử lý nghiêm hành vi khai thác trái phép, song song với tuyên truyền cho người dân hiểu giá trị sinh thái của loài.
- Phát huy vai trò cộng đồng trong việc giám sát, bảo vệ sinh cảnh rừng ngập mặn.
*Bài viết tổng hợp từ kết quả nghiên cứu của Chi nhánh Phía Nam, Trung tâm Nhiệt đới Việt – Nga và các tài liệu khoa học liên quan
Ngọc Minh
