'Vùng cấm' trên Sao Hỏa và lý do khiến giới khoa học phải dè chừng tuyệt đối

Trong nỗ lực trả lời câu hỏi lớn về sự sống ngoài Trái Đất, Sao Hỏa từ lâu đã là điểm đến được kỳ vọng nhất trong Hệ Mặt Trời. Đây là hành tinh gần chúng ta thứ hai, có dấu vết cổ đại của nước và những điều kiện từng được cho là đủ thuận lợi để sự sống tồn tại trong quá khứ xa xôi. 

Chính vì vậy, không ngạc nhiên khi NASA và Cơ quan Hàng không Vũ trụ Trung Quốc (CNSA) đều đã đưa các tàu thăm dò tự hành lên Sao Hỏa, với mục tiêu quan trọng là xác định xem sự sống có từng xuất hiện hay thậm chí còn đang tồn tại trên hành tinh này. 

Tuy nhiên, giữa hàng loạt khu vực giàu giá trị khoa học ấy, vẫn có những vùng mà nhân loại buộc phải kiềm chế, không được phép đặt chân, dù chúng có thể chứa đựng những ghi chép sinh học quý giá nhất.

Những khu vực bị cấm này được gọi chung là “vùng đặc biệt”, hoặc trong một số trường hợp là “vùng chưa chắc chắn”, do còn cần nghiên cứu thêm để xác định mức độ rủi ro sinh học. Điều đáng nói là chính những đặc điểm khiến các vùng này hứa hẹn cho việc tìm kiếm sự sống lại là lý do khiến chúng bị đặt dưới sự bảo vệ nghiêm ngặt của các hiệp ước quốc tế. 

Đây không phải là quyết định mang tính thận trọng quá mức, mà là một quy tắc quan trọng nhằm đảm bảo chúng ta không vô tình phá hỏng những bằng chứng sống ngoài hành tinh mà mình đang tìm kiếm.

Cơ sở đầu tiên của quy định này xuất phát từ Hiệp ước Không gian 1967, được ký trong thời kỳ “chạy đua không gian”. Mỹ, Liên Xô và Anh đã thống nhất rằng không quốc gia nào được tuyên bố chủ quyền, xây căn cứ quân sự hay sử dụng vũ khí hạt nhân trên các thiên thể. 

Bên cạnh đó, hiệp ước còn đặt ra yêu cầu đặc biệt quan trọng: mọi hoạt động thăm dò không gian phải tránh gây “ô nhiễm có hại” cho các thiên thể và phải ngăn chặn khả năng vật chất ngoài Trái Đất gây ảnh hưởng ngược lại đến Trái Đất khi được mang về. Quy tắc này ra đời không chỉ để bảo vệ các thế giới xa xôi, mà còn để bảo vệ chính những nghiên cứu khoa học của chúng ta khỏi rủi ro sai lệch dữ liệu.

Khi khoa học khám phá nhiều hơn về khả năng tồn tại nước lỏng và dấu hiệu sinh học trên Sao Hỏa, nhu cầu xác định rõ các khu vực nhạy cảm càng trở nên cấp thiết. Ủy ban Nghiên cứu Không gian (COSPAR) đóng vai trò trung tâm trong việc xây dựng các tiêu chí đánh giá “vùng đặc biệt” - những nơi có điều kiện nhiệt độ và độ ẩm đủ để vi sinh vật từ Trái Đất có thể sống sót và phát triển. 

Theo đó, nếu tàu thăm dò dù đã được khử trùng nghiêm ngặt nhưng vẫn mang theo một lượng nhỏ vi khuẩn, nguy cơ chúng phát triển và lây lan trong các khu vực đặc biệt là hoàn toàn có thật.

Đây chính là rủi ro có thể phá hỏng toàn bộ nỗ lực tìm kiếm sự sống ngoài Trái Đất, bởi nếu phát hiện dấu hiệu sinh học mới, không ai có thể chắc chắn liệu đó là sự sống bản địa của Sao Hỏa hay là “hành khách” đến từ Trái Đất. Chỉ một sai lệch nhỏ cũng có thể khiến con người hiểu sai về toàn bộ lịch sử sinh học của hành tinh Đỏ. Không những vậy, việc gây ô nhiễm còn đi ngược lại tinh thần bảo tồn các thế giới ngoài Trái Đất, điều mà cộng đồng khoa học luôn theo đuổi như một chuẩn mực đạo đức.

Điều thú vị là cho tới nay, chưa có khu vực nào trên Sao Hỏa mà các sứ mệnh hiện tại có thể tiếp cận được xếp vào loại “vùng đặc biệt”. Tuy nhiên, vẫn tồn tại những “vùng chưa chắc chắn” có khả năng được liệt vào danh sách nếu sau này các nghiên cứu xác nhận rằng chúng có điều kiện đủ “ấm và ẩm”. 

Các vệt tối dạng dòng chảy - recurring slope lineae (RSL) là ví dụ điển hình. Chúng từng được cho là do nước lỏng chảy theo mùa, nhưng nghiên cứu gần đây cho thấy chúng có thể hình thành từ dòng vật liệu khô. Dẫu vậy, tính chất chưa rõ ràng của chúng vẫn khiến các khu vực này phải chịu sự giám sát đặc biệt.

Bên dưới bề mặt Sao Hỏa, một lượng nước có thể tồn tại ở độ sâu từ 11,5 đến 20 km, theo những nghiên cứu mới. Tuy khó tiếp cận, những túi nước sâu này mang lại khả năng tồn tại sự sống ở dạng vi sinh vật. Mặc dù các sứ mệnh hiện tại chưa thể khoan sâu đến mức đó, dữ liệu này vẫn củng cố quan điểm cần thận trọng trong mọi nỗ lực tiếp cận những nơi có tiềm năng sinh học.

Phát hiện gần đây của rover Perseverance về những dấu hiệu sinh học có thể tồn tại tại vùng Bright Angel càng khiến vấn đề kiểm soát ô nhiễm trở nên quan trọng. Mỗi phát hiện về dấu hiệu sinh học đều phải trải qua quá trình xác minh nghiêm ngặt để loại trừ mọi khả năng ô nhiễm từ Trái Đất, cho thấy tầm quan trọng của các khu vực bị cấm tiếp cận và những quy định chặt chẽ đi kèm.

Tuy nhiên, không phải ai cũng đồng tình với việc duy trì các rào cản này. Một số ý kiến cho rằng việc nới lỏng có thể giảm chi phí và cho phép khám phá nhanh hơn. Thế nhưng, nhiều nghiên cứu phản bác quan điểm này, nhấn mạnh rằng sự sống trên Trái Đất nhiều lần chứng minh khả năng tồn tại trong điều kiện cực hạn - những điều kiện ngày càng được tìm thấy trên Sao Hỏa. Việc đánh giá thấp khả năng sống sót của vi sinh vật là điều hết sức nguy hiểm.

Một bài nghiên cứu đã cảnh báo rằng việc nới lỏng kiểm soát sinh học là “thiếu hiểu biết và vô trách nhiệm”, bởi nó không chỉ gây nguy cơ ô nhiễm mà còn khiến việc phát hiện sự sống ngoài Trái Đất trở nên vô nghĩa. Nếu sự sống được tìm thấy nhưng không thể xác nhận nguồn gốc, toàn bộ nỗ lực khoa học kéo dài hàng thập kỷ sẽ trở nên vô giá trị.

Chính vì vậy, giới khoa học cho rằng tốt nhất là giữ nguyên những vùng đặc biệt này, hoặc tiếp tục để chúng nằm ngoài phạm vi hoạt động thám hiểm, cho đến khi chúng ta có thể chắc chắn rằng sự sống Trái Đất không thể tồn tại và gây ô nhiễm cho hành tinh Đỏ. Việc bảo vệ Sao Hỏa không chỉ là trách nhiệm khoa học, mà còn là hành động thể hiện sự tôn trọng đối với thế giới mà chúng ta đang cố gắng hiểu rõ hơn.

Đức Khương